تحلیل ژانری تفسیر جوامع‌الجامع نوشتۀ شیخ طبرسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه فردوسی مشهد

10.22081/jrla.2019.54798.1225

چکیده

با ظهور اسلام و احساس نیاز مخاطبان کلام الهی به ترجمه و تفسیر قرآن کریم شاخه‌ای جدید در مطالعات علمی با عنوان متون تفسیری پدید آمد. هر کدام از مفسران متناسب با دانش تخصصی، مذهب اعتقادی، محیط جغرافیایی، دوره‌های تاریخی و مخاطبان روشی را برای ترجمه و تفسیر قرآن اتخاذ کردند. با توجه به تعدد و تنوع متون تفسیری در تاریخ ادبیات فارسی و عربی، و قرار نگرفتن آنها در کلان‌ژانرهای معرفی شدۀ حماسی، غنایی، عرفانی، تعلیمی، و ناکارآمدی معیارهایی چون ادبی، غیرادبی و شبه‌ادبی در طبقه‌بندی آنها، وجود ابزاری مناسب برای طبقه‌بندی آنها بسیار ضروری است. از آنجایی که متون تفسیری از سه ویژگی ژانر یعنی «تعدد»، «تشابه» و «تمایز» برخوردارند، می‌توان آنها را بر اساس رویکرد ژانری طبقه‌بندی کرد و به بررسی‌های فرامتنی، تحلیل‌های درون‌متنی و روابط بینامتنی آنها پرداخت. از این رو نگارندگان تصمیم دارند با بررسی تفسیر جوامع‌الجامع ژانر بودن متون تفسیری را نشان ‌دهند و زیرژانر اصلی این تفسیر را تعیین ‌کنند. نتایج این پژوهش عبارتند از: شیخ طبرسی در نوشتن این تفسیر متناسب با اقتضای سیاسی عصر، پرهیز از شعله‌ور کردن تنش‌های مذهبی و تبلیغ گفتمان شیعی، رفتار کرده است؛ اگرچه این تفسیر با رویکردهای ادبی، تاریخی، فقهی، کلامی نوشته شده اما رویکرد غالب آن، رویکرد ادبی است و ویژگی‌های زبانی آن (ویژگی‌های صرفی و نحوی) برجسته است. تفسیر جوامع‌الجامع با تفسیر کشاف زمخشری و تفسیر مجمع‌البیان طبرسی مناسبت‌های بینامتنی دارد؛ این تفسیر در ژانر تفسیر یا تفسیر قرآن و زیرژانر تفسیر ادبی (ویژگی‌های زبانی به ویژه ویژگی‌های صرفی و نحوی) قرار دارد.

کلیدواژه‌ها


1. احمدی، بابک (1389)، ساختار و تأویل متن، چاپ دوازدهم، تهران: نشر مرکز.
2. افندی، عبدالله بن عیسی بیگ (1366)، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، مشهد: آستان قدس رضوی، انتشارات بنیاد پژوهش­های اسلامی.
3. بابایی، علی‌اکبر (1387)، مکاتب تفسیری، چاپ دوم، قم: نشر پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
4. بیهقی، ابوالحسن بن علی بن زید (1361)، تاریخ بیهق، چاپ سوم، چاپ افست، بی­جا: بی‌نا.
5. پرویز، عباس (1351)، تاریخ سلاجقه و خوارزمشاهیان، تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.
6. رازی قزوینی، نصیرالدین ابورشید عبدالجلیل (1391)، بعض مثالب النواصب فی بعض فضائح الروافض معروف به نقض، چاپ اول، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.
7. زرقانی، سید مهدی (1388)، تاریخ ادبی و قلمرو زبان فارسی: تطور و دگردیسی ژانرها تا میانۀ سدۀ پنجم، چاپ اول، تهران: سخن.
8. زرقانی، سید مهدی و سیدجواد زرقانی (1397)، «رویکرد ژانری در مطالعات تاریخ ادبی»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 16، شمارۀ 62، صص 36-56.
9. زرقانی، سید مهدی و محمودرضا قربان‌صباغ (1395)، نظریۀ ژانر، چاپ اول، تهران: نشر هرمس.
10. شوشتری، قاضی نورالله (1354)، مجالس المؤمنین، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
11. صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ دهم، تهران: نشر فردوس.
12. طبرسی، فضل بن حسن (1374)، ترجمۀ تفسیر جوامع‌الجامع، ترجمۀ احمد امیری­ شادمهری، اکبر غفوری، حبیب روحانی، علی عبدالحمیدی، عبدالعلی صاحبی و گروه‌ترجمۀ عربی، چاپ نخست، مشهد: نشر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
13. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1379)، مجمع­البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح، تحقیق و تعلیق سیدهاشم رسولی محلاتی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
14. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1375)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و نگارش علی کرمی، تهران: مؤسسه انتشارات فراهانی.
15. کریمیان، محمدحسین (1340)، طبرسی و مجمع‌البیان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
16. گازاری، محمدحسن (1381)، «جوامع‌الجامع و کشاف در نگاه تطبیقی»، فصل‌نامۀ علمی پژوهشی پژوهش‌های قرآنی، شماره‌های 30 و 29.
17. نامورمطلق، بهمن (1390)، درآمدی بر بینامتنیت: نظریه­ها و کاربردها، تهران: سخن.
وفایی، سکینه (1391)، بررسی مقایسه­ای تفسیر جوامع­الجامع طبرسی با کشاف زمخشری، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ الهیات دانشگاه تربیت معلم سبزوار.