بررسی و تحلیل نامه‌های امام علی (ع) به معاویه با تکیه بر نظریۀ ساختارگرایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه اراک

10.22081/jrla.2020.55482.1243

چکیده

نهج‌البلاغه مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان قصار امیرالمؤمنین علی (ع) است که دارای ساختاری مستحکم و اسلوبی شیوا در سخن‌پردازی است. نامه‌های امام علی (ع) به معاویه، بخش قابل توجّهی از نهج‌البلاغه را تشکیل می‌دهد. نظر به این که محتوای این نامه‌ها در جهت افشاگری و پاسخ‌گویی به اتّهامات معاویه نسبت به آن حضرت است؛ لذا امام (ع) از ساختار ادبی و زبانی خاصی جهت انتقال معنا به مخاطب بهره برده است. ما در این نوشتار پیش‌رو، با روش توصیفی – تحلیل برآنیم تا بر پایۀ نظریۀ ساختارگرایی به بررسی سطوح آوایی، ترکیبی و واژگانی این نامه‌ها بپردازیم. از مهم‌ترین نتایج بحث در سطح آوایی، به کارگیری اصوات مدّ «آ، ای، او» و حروف مجهور (ب،ج، ض، ع، غ) و شدید ( أ، ق)، تکرار، جناس و سجع است که علاوه بر آهنگین نمودن نامه‌ها، تأکیدی بر مضامین آن‌ها نیز به شمار می‌آید. در سطح ترکیبی، ساخت‌های همپایۀ آشکار و ناآشکار به شکل مکرر استفاده شده است که روابط معنایی میان آن‌ها را ترادف، تضاد، علّت و معلول، عموم و خصوص ، توالی نفی‌ تشکیل می-دهد. در سطح واژگانی نیز امام (ع) با گزینش واژگان و عبارات محسوس و نشاندار، مشروعیّت رهبری خود را اثبات می‌کند و معاویه را از طریق افشای اعمال، ویژگی‌ها، گفتارها و رفتارهای نادرست، بدون صلاحیت نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


1. ابن ابی الحدید عبد الحمید بن هبة الله (1404ق)، شرح نهج­البلاغه، محقق ابراهیم محمد ابوالفضل، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
2. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار الصادر.
3. احمد­پور، علی­اکبر (1386)، امام علی7 و همگرایی اسلامی در عصر خلافت، قم: بوستان کتاب.
4. احمدی، بابک (1381)، ساختار و هرمنوتیک، تهران: گام نو.
5. ازهری، محمد (1976)، تهذیب اللغة، تحقیق عبدالسلام هارون، بی‌جا: دار القومیة العربیة.
6. انیس، ابراهیم (بی­تا)، الأصوات اللغویة، قاهرة: مکتبة نهضة مصر.
7. بشر، کمال (2000)، علم الأصوات، قاهرة: دار غریب.
8. پراپ، ولادیمیر (1386)، ریخت­شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز.
9. تفتازانی، سعد الدین (1385)، شرح المختصر، چاپ دوم، اسماعیلیان: قم.
10. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1416ق)، المطوّل، قم: مکتبة الداوری.
11. جرداق، جرج (1385)، روائع نهج­البلاغه، تهران: راهروان قلم.
12. جندی، علی (1954)، فن الجناس، قاهرة: دار الفکر العربی.
13. دشتی، محمد (1389)، ترجمۀ نهج البلاغه، قم: اندیشه هادی.
14. دو سوسور، فردینان (1392)، دورۀ زبان­شناسی عمومی، ترجمۀ کوروش صفوی، تهران: هرمس.
15. سلدن، رامان و پیتر ویدوسون (1377)، راهنمای نظریۀ ادبی معاصر، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: طرح نو.
16. سیدی، سید حسین؛ نفیسۀ حاجی رجبی (1394)، «سبک­شناسی دعای عرفه»، مطالعات اسلامی علوم قرآن و حدیث، شمارۀ 47، صص 29-47.
17. شاملی، نصراللّٰه و سمیۀ حسنعلیان (1390)، «دراسة أسلوبیة فی سورة ص»، آفاق الحضارة الإسلامیة، السنة الرابعة عشرة، العدد الأول، صص 61-84.
18. شاهین، عبدالصبور (1980)، المنهج الصوتی للبنیة العربیة، رؤیة جدیدة فی الصرف العربی، بیروت: مؤسسة الرسالة.
19. شمیسا، سیروس (1381)، نقد ادبی، تهران: انتشارات فردوس.
20. ـــــــــــــــــــــــ، (1378)، کلیات سبک­شناسی، تهران: فردوس.
21. صفوی، کوروش (1383)، از زبان­شناسی به ادبیات (نظم)، چ 3، تهران: سوره مهر.
22. عباس، حسن (1998)، خصائص الحروف العربیة و معانیها، دمشق: منشورات اتحاد الکتاب العرب.
23. علوی مقدم، مهیار (1381)، نظریه‌های نقد ادبی معاصر، چاپ دوم، تهران: سمت.
24. فتوحی، محمود (1390)، سبک­شناسی، نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: سخن.
25. فراهیدی، ابن احمد (بی­تا)، کتاب العین، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
26. فرشیدورد، خسرو (1382)، دستور مفصل امروز، چاپ اول، تهران: سخن.
27. قائمی، مرتضی و فائز ساعد انوار (1394)، «تحلیل سبک­شناختی نحوی – بلاغی ساخت‌های همپایه در خطبۀ یکصد و یازدهم نهج البلاغه»، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، سال سوم، شمارۀ 11، صص 18-33.
28. قزوینی، محمد بن عبدالرحمن (1420)، الإیضاح فی علوم البلاغة، قاهرة: دار الکتاب المصری.
29. کالر، جاناتان (1388)، بوطیقای ساخت­گرا، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: مینوی خرد.
30. گلدمن، لوسین (1369)، نقد تکوینی، ترجمۀ محمد تقی غیاثی، تهران: بزرگ مهر.
31. وحیدیان کامیار، تقی و غلامرضا عمرانی (1386)، دستور زبان فارسی1، تهران: سمت.
32. یارمحمدی، لطف اللّٰه (1383)، گفتمان­شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.